Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας

Η Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας (Body Dysmorphic Disorder) ανήκει στις Ψυχαναγκαστικές Καταναγκαστικές και Συναφείς Διαταραχές, στις οποίες ανήκει ως διακριτή διαταραχή και η Ψυχαναγκαστική Καταναγκαστική Διαταραχή (OCD).

Πρόκειται για µία διαταραχή που σχετίζεται με την έμμονη υπερενασχόληση µε ένα αντιλαμβανόμενο πρόβλημα εξωτερικής εμφάνισης. Το πρόβλημα είτε είναι φανταστικό, είτε παρότι υπάρχει κάποιο ασήμαντο ψεγάδι στην εμφάνιση η ανησυχία του ατόμου για αυτό είναι υπερβολική.

Συνήθως, τα συμπτώματα αφορούν το πρόσωπο ή την κεφαλή (λέπτυνση των τριχών, ακμή, σημάδια, υπερβολική τριχοφυΐα, μέγεθος – σχήμα χαρακτηριστικών προσώπου κλπ.), αν και οποιοδήποτε σημείο του σώματος μπορεί να αποτελεί το επίκεντρο της ανησυχίας του ατόμου ή η ανησυχία να αφορά πολλά μέρη του σώματος ταυτόχρονα.

Η διαταραχή εµφανίζεται µε την ίδια συχνότητα στους άντρες και τις γυναίκες και γενικώς θεωρείται ότι είναι συχνότερη, παρότι δεν υπάρχουν αξιόπιστα στοιχεία για τον επιπολασµό της. Συνήθως η έναρξή της τοποθετείται στην εφηβεία, αλλά πολλές φορές δε γίνεται έγκαιρη διάγνωση για πολλά χρόνια επειδή το άτοµο ντρέπεται να αποκαλύψει τα συµπτώµατά του.

Η έναρξη µπορεί να είναι απότοµη ή σταδιακή και συχνά η διαταραχή έχει συνεχή πορεία µε λίγα διαστήµατα κατά τα οποία το άτοµο είναι ελεύθερο συµπτωµάτων, παρότι η ένταση των συµπτωµάτων κυµαίνεται στο χρόνο. Το σηµείο του σώµατος που αποτελεί το αντικείµενο της ανησυχίας µπορεί να παραµείνει σταθερό ή να αλλάξει.

Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας – Διάγνωση

Τα κριτήρια διάγνωσης για τη Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας σύμφωνα με το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (DSM-5):

A. Υπερενασχόληση με ένα ή περισσότερα εκλαμβανόμενα ελαττώματα ή ψεγάδια στην εξωτερική εμφάνιση που δεν είναι παρατηρήσιμα ή φαίνονται ανεπαίσθητα στους άλλους.

Β. Στην πορεία της διαταραχής το άτομο εκτελεί επαναληπτικές συμπεριφορές ή νοερές πράξεις ως απάντηση στην ανησυχία του για την εξωτερική εμφάνιση, όπως για παράδειγμα αυτές που περιγράφονται παρακάτω:

• Έλεγχος στον καθρέφτη

• Υπερβολική περιποίηση

• Εκδορές δέρματος

• Αναζήτηση διαβεβαιώσεων από τρίτους

• Συνεχείς συγκρίσεις της εξωτερικής του/της εμφάνισης με αυτή των άλλων ανθρώπων

Γ. Η υπερενασχόληση με την εμφάνιση προκαλεί κλινικά σημαντική δυσφορία ή/και έκπτωση σε σημαντικούς τομείς λειτουργικότητας στην καθημερινότητα του ατόμου (π.χ. επαγγελματικό, κοινωνικό).

Δ. Η υπερενασχόληση με την εμφάνιση δεν εξηγείται καλύτερα από ανησυχίες για το λίπος ή το βάρος του σώματος σε άτομο του οποίου τα συμπτώματα πληρούν τα διαγνωστικά κριτήρια για μια εκ των διαταραχών πρόσληψης τροφής (π.χ. ψυχογενής βουλιμία, νευρική ανορεξία, διαταραχή επεισοδιακής υπερφαγίας).

Υπερενασχόληση με την εξωτερική εμφάνιση

Στη Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας το άτομο χρειάζεται να εμφανίζει υπερενασχόληση με ένα ή περισσότερα μη υπαρκτά ή ελάχιστα εμφανή ελαττώματα ή ψεγάδια στην εξωτερική του εμφάνιση. Η υπερενασχόληση έχει να κάνει με τη συνεχή σκέψη και ανησυχία για τα ελαττώματα ή τα ψεγάδια για τουλάχιστον 1 ώρα την ημέρα (όχι απαραίτητα συνεχόμενη ώρα).

Συχνά το σύμπτωμα είναι πολύ συγκεκριμένο (π.χ. μεγάλη μύτη), αλλά μερικές φορές είναι ασαφές (π.χ. «πεσμένο» πρόσωπο). Ορισμένα άτομα µε Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας αποφεύγουν να περιγράψουν τα ελαττώματά τους µε λεπτομέρειες εξαιτίας της ντροπής που νιώθουν για αυτά και κάνουν αναφορά στη γενική «ασχήμια» τους.

Τα περισσότερα άτομα βιώνουν έντονη δυσφορία και περιγράφουν την ενασχόλησή τους µε τα ελαττώματά τους ως βασανιστική. Επίσης, τα περισσότερα άτομα δυσκολεύονται να ελέγξουν την ενασχόλησή τους, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να μην καταβάλουν ιδιαίτερες προσπάθειες για να την περιορίσουν. Ως αποτέλεσμα, συχνά περνούν αρκετές ώρες της ημέρας αναλογιζόμενοι το ελάττωμα τους, σε σημείο που οι σχετικές σκέψεις να κυριαρχούν στη ζωή τους.

Επαναλαμβανόμενες Συμπεριφορές

Για τη διάγνωση της Διαταραχής Σωματικής Δυσμορφίας, κατά τη διάρκεια του κύκλου της διαταραχής, το άτομο χρειάζεται να εκτελεί επαναλαμβανόμενες, καταναγκαστικές συμπεριφορές ως απάντηση στις ανησυχίες για την εξωτερική του εμφάνιση και τη δυσφορία που αυτή του επιφέρει.

Αυτές οι επαναλαμβανόμενες καταναγκαστικές πράξεις μπορεί να είναι συμπεριφορικές (και άρα παρατηρήσιμες από άλλους), όπως ο έλεγχος στους καθρέφτες, η υπερβολική περιποίηση, οι εκδορές του δέρματος, η αναζήτηση διαβεβαιώσεων από τρίτους, ή η εναλλαγή ρούχων. Σε άλλες περιπτώσεις, το άτομο αποφεύγει να κοιτάζεται σε καθρέφτες και συχνά καλύπτει τους καθρέφτες ή τους απομακρύνει από το περιβάλλον του.

Οι επαναλαμβανόμενες καταναγκαστικές πράξεις μπορούν, όμως, να αφορούν και νοερές συμπεριφορές όπως οι συνεχείς συγκρίσεις της εξωτερικής εμφάνισης του ατόμου με την εξωτερική εμφάνιση άλλων ανθρώπων.

Τα άτοµα µε Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας συχνά αναζητούν ιατρικές, οδοντιατρικές ή χειρουργικές θεραπείες για το αντιλαμβανόμενο ελάττωµά τους, οι οποίες µπορεί να επιφέρουν επιδείνωση της διαταραχής και εντονότερη ενασχόληση µε το ελάττωµα, ώστε το άτοµο να οδηγηθεί σε νέες ανεπιτυχείς επεµβάσεις, µέχρι το ελαττωµατικό σηµείο του σώµατός του να είναι «συνθετικό», αλλά το άτοµο παρόλα αυτά να συνεχίζει να είναι δυσαρεστηµένο µε την εµφάνισή του.

Κοινωνικό Άγχος & Αποφυγές στη Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας

Επίσης, σε κοινωνικές καταστάσεις το άτομο εμφανίζει αποφευκτικές συμπεριφορές αφού μπορεί να αποφεύγει ενεργά κοινωνικές εκδηλώσεις ή δραστηριότητες – ακόμα και το να βγει με φίλους εξαιτίας της ανησυχίας και της δυσφορίας για την εξωτερική εμφάνιση. Η αποφυγή των συνηθισμένων δραστηριοτήτων μπορεί να οδηγήσει σε κοινωνική απομόνωση, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις το άτομο βγαίνει από το σπίτι του µόνο τα βράδια ή δεν βγαίνει ποτέ.

Πολλά άτομα καταλήγουν να υπομένουν κοινωνικές καταστάσεις μόνο όταν χρησιμοποιούν καμουφλάζ ή άλλες συμπεριφορές ασφαλείας. Αυτές οι συμπεριφορές ασφαλείας μπορούν να συμπεριλαμβάνουν αποφυγή βλεμματικής επαφής, συγκεκριμένη στάση σώματος κ.α.

Η Ιδιαιτερότητα των Καταναγκαστικών Συμπεριφορών στη Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας

Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι ορισμένες φορές είναι δύσκολο να διακριθούν οι επαναλαμβανόμενες καταναγκαστικές συμπεριφορές, καθώς πολλές φορές είναι πολύ συγκεκριμένες και εξατομικευμένες. Για παράδειγμα, ένα άτομο που ανησυχεί για απώλεια τριχών μπορεί να αναζητεί συνεχώς και να συλλέγει όλες τις τρίχες που βρίσκει στο σπίτι, να τις τοποθετεί σε ένα τραπέζι και να τις μετράει καθημερινά.

Συναισθήματα & Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας

Τα συναισθήματα στη Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας είναι περίπλοκα και εξαρτώνται από την εκτίμηση της κάθε κατάστασης και γεγονότος.

(Α) Εσωτερική ντροπή (ή αποστροφή εαυτού) όταν το άτομο συγκρίνει και βαθμολογεί την εμφάνισή του ως κατώτερη των άλλων

(Β) Εξωτερικευμένη ντροπή και κοινωνικό άγχος που βασίζεται στην κρίση των άλλων για πιθανή απόρριψη

(Γ) Καταθλιπτικό συναίσθημα και απελπισία σχετικά με την αδυναμία του ατόμου να φτάσει τα αισθητικά του στάνταρ, ίσως σε κοινωνική απομόνωση, διαπροσωπικές διαμάχες και ελλείματα σε σχέσεις

(Δ) Θυμό και ενόχληση προς τον εαυτό για την καταστροφή της εμφάνισης (π.χ. χειρουργείο εαυτού, τσίμπημα δέρματος), όταν οι άλλοι δεν καταλαβαίνουν ή δε συμφωνούν με τις ανησυχίες των ατόμων, να μην έχουν οικονομική δυνατότητα για πλαστικές επεμβάσεις ή να μην ικανοποιούνται από το αποτέλεσμα αυτών

(Ε) Ενοχή για τη ζημιά στην εμφάνιση είτε από μόνοι τους είτε μετά την επέμβαση.

Αρνητική Εκτίμηση της Εικόνας του Σώματος

Εμπεριέχεται η ενεργοποίηση παραδοχών, συμπερασμάτων και αξιών για τη σημασία της εμφάνισης. Στη Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας, η εμφάνιση έχει μετατραπεί στο βασικό πυλώνα της ύπαρξης του ατόμου. Στον πυρήνα του πυλώνα υπάρχουν τα χαρακτηριστικά το ατόμου, οι στόχοι του και οι αξίες του, ενώ γύρω από αυτά υπάρχουν η οικογένεια, οι φίλοι και τα αντικείμενα του. Ωστόσο, μία αξία μπορεί να αναπτύξει υπεροχή σε σημαντικό βαθμό που να καθορίζει τον εαυτό ή την ταυτότητα του ατόμου ή να γίνεται το κέντρο του πυρήνα.

Η ιδεατή αυτή αξία στη Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας είναι συνήθως η αξία της εμφάνισης συγκεκριμένων χαρακτηριστικών, ενώ άλλες αξίες μπορεί να αφορούν την κοινωνική αποδοχή, την τελειοθηρία, τη συμμετρία ή τη νιότη. Τέτοιες αξίες ενισχύουν τη διαδικασία της θέασης του εαυτού ως αισθητικό αντικείμενο (και στις κοινωνικές καταστάσεις ως κοινωνικό αντικείμενο).

Οι παραδοχές και οι κανόνες για την εμφάνιση του ατόμου καθοδηγούνται από τις αξίες για τη σημαντικότητα της εμφάνισης σχετικά με την ταυτότητα του ατόμου.

Τυπικά μπορεί να συμπεριλαμβάνουν: «Αν δεν είμαι ελκυστικός, τότε η ζωή δεν αξίζει», «Αν είμαι ελαττωματικός, τότε θα είμαι μόνος για όλη μου την ζωή», «Μπορώ να κάνω κάτι μόνο όταν νιώθω άνετα με την εμφάνισή μου», «Αν ήμουν πιο όμορφος/η, τότε όλη μου η ζωή θα ήταν καλύτερη», «Το πώς αισθάνομαι για τον εαυτό μου σαν άτομο σχετίζεται με το πώς αισθάνομαι για την εμφάνισή μου».

Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας & Γνωστική Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία

Η Γνωστική Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία έχει να επιδείξει ένα εξαιρετικό μοντέλο κατανόησης για τη Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας (Veale, 2001). Κεντρικό ρόλο στο μοντέλο διαδραματίζουν όλες αυτές οι επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές ελέγχου, καθώς και οι αποφευτικές συμπεριφορές που αρχικά φαίνεται να επιφέρουν ανακούφιση αλλά μακροπρόθεσμα συνεισφέρουν στη διατήρηση και διαιώνιση του προβλήματος.

Η Γνωστική Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία παρέχει αποτελεσματικές τεχνικές για τη διαχείριση της διαταραχής και την αντιμετώπιση της, με την εστίαση να γίνεται κυρίως στην όσο το δυνατόν αμεσότερη ανακούφιση των συμπτωμάτων και της δυσφορίας του ατόμου, καθώς και στην αύξηση της λειτουργικότητας του στην καθημερινότητα.

References

American Psychiatric Association. (2022). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed., text rev.). https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425787

Diagnosing BDD. (2014, December 4). BDD. https://bdd.iocdf.org/professionals/diagnosis/

Veale, D. (2001). Cognitive–behavioural therapy for body dysmorphic disorder. Advances in Psychiatric Treatment, 7(2), 125-132. https://doi.org/10.1192/apt.7.2.125

Veale, D. (2008). Body dysmorphic disorder. Oxford Handbooks Online. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195307030.013.0041