Προσδοκίες και Καθημερινότητα
“Η μεγαλύτερη μη ρεαλιστική προσδοκία αφορά ίσως την πεποίθησή μας ότι δεν θα πρέπει να έχουμε μη ρεαλιστικές προσδοκίες”.
Στην πραγματικότητα, η ανάπτυξη προσδοκιών – ρεαλιστικών ή μη – φαντάζει αναπόφευκτη διαδικασία στην καθημερινότητα, από τη στιγμή που ερεθίσματα και αλληλεπιδράσεις πλημμυρίζουν την ζωή μας με κάθε ευκαιρία. Ερεθίσματα και αλληλεπιδράσεις που συνήθως οδηγούν σε σκέψεις, συναισθήματα και συμπεριφορές με το καθένα ξεχωριστά να αποτελεί μοναδικό κομμάτι της προσωπικότητάς μας και του τρόπου με τον οποίο βιώνουμε και επεξεργαζόμαστε τον κόσμο και τους άλλους.
Έτσι, λοιπόν, φτάνουμε στη διαμόρφωση των προσδοκιών μας ή αλλιώς στο τι να περιμένουμε τόσο από τον ίδιο μας τον εαυτό όσο και από τους ανθρώπους, τις καταστάσεις ή τα γεγονότα γύρω μας. Αυτή η διαμόρφωση των προσδοκιών, όμως, καθώς και η μετέπειτα αξιολόγηση και επεξεργασία τους δύναται να έχει σημαντικότατο ρόλο στην ψυχική μας ευημερία και την εν γένει λειτουργικότητά μας.
Αυτό συμβαίνει επειδή η υιοθέτηση αρκετά υψηλών προσδοκιών μπορεί συχνά να αποτελέσει μία δυσλειτουργική συνήθεια, μιας και οι υψηλές αυτές προσδοκίες δε φαίνεται να συνάδουν πάντα με την αντικειμενική πραγματικότητα ή την πραγματικότητα των άλλων.
“Δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβάμαι τίποτα· είμαι ελεύθερος” – Η περίφημη έκφραση που συνδέεται στενά με τον Νίκο Καζαντζάκη (λέγεται ότι ο Κύπριος φιλόσοφος Δημώναξ ήταν ο πρώτος την χρησιμοποίησε), φαίνεται να βρίσκει εφαρμογή στην περί προσδοκιών κουβέντα. Αλήθεια, πόσο συνδέονται οι προσδοκίες μας με τις ελπίδες και τους φόβους μας και πως μπορούν να επηρεάσουν τη θεραπευτική διαδικασία;
Προσδοκίες και Θεραπευτική Διαδικασία – Γνωστική Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία
Το γνωστικό μέρος της Γνωστικής Συμπεριφορικής Ψυχοθεραπείας (ΓΣΨ) – Cognitive Behavioral Therapy (CBT) έχει ως στόχο να απευθυνθεί στις γνωσίες του κάθε ατόμου – δηλαδή τις σκέψεις, τις νοερές εικόνες, τις πεποιθήσεις και τις προσδοκίες που ο καθένας από εμάς έχει να επιδείξει.
Πρωταρχικ΄ός στόχος αποτελεί η αξιολόγηση όλων των παραπάνω με γνώμονα να διερευνηθεί το ενδεχόμενο μίας σκέψης πιο ρεαλιστικής και εντέλει ίσως πιο λειτουργικής για τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά. Μαθαίνουμε να αξιολογούμε τις σκέψεις μας ως σκέψεις και όχι ως απόλυτες αλήθειες. Αυτό είναι άλλωστε και το βασικό μοντέλο της θεραπείας, ότι δηλαδή οι σκέψεις μας επηρεάζουν το πως αισθανόμαστε, το πως συμπεριφερόμαστε και το πως αντιδράει το σώμα μας.
Επιπλέον, προσδοκίες διαμορφώνουμε τόσο για την καθημερινότητά μας όσο και για την ίδια τη θεραπευτική διαδικασία ή και τον ίδιο το θεραπευτή. Όσον αφορά τη θεραπευτική διαδικασία, αυτός είναι και ένας από τους πρωταρχικούς στόχους κάθε γνωστικού – συμπεριφορικού ψυχοθεραπευτή: να θέσει δηλαδή – συνεργατικά με το θεραπευόμενο – ρεαλιστικές προσδοκίες σχετικά με το αποτέλεσμα της θεραπείας, ενώ το ίδιο χρειάζεται να κάνει και ο ίδιος ως θεραπευτής. Μακροπρόθεσμα αυτό θα αποτελέσει μία γερή βάση πάνω στην οποία θα χτιστεί η θεραπευτική σχέση και η εν γένει πορεία της θεραπείας.
Επιπρόσθετα, έρευνα σχετικά με τις προσδοκίες στη θεραπευτική διαδικασία (Ekberg et al., 2016) έδειξε ότι θεραπευτές που δεν επιδιώκουν να απευθυνθούν στις προσδοκίες των θεραπευόμενων για τη θεραπευτική διαδικασία τείνουν να συναντούν δυσκολίες στη διάρκεια της θεραπείας, οι οποίες σχετίζονται κυρίως με το πόσο – πραγματικά – εμπλέκονται οι θεραπευόμενοι στη θεραπεία και στη λογική της, με ζητήματα στη θεραπευτική σχέση καθώς και με αυξημένο αριθμό συνεδριών για την επίτευξη των θεραπευτικών στόχων.
Πραγματικότητα και Προσδοκίες
Έχει ειπωθεί ότι η ευτυχία ισούται με την πραγματικότητά μας όταν αυτή διαιρείται με τις προσδοκίες μας. Εάν η πραγματικότητά μας είναι χαμηλότερη από το πως προσδοκούμε να είναι η ζωή μας, τότε είναι πιθανό να νιώθουμε δυστυχισμένοι ή αποδιοργανωμένοι.
Μπορούμε επομένως να επιφέρουμε μία λειτουργική αλλαγή όταν η πραγματικότητά μας ισορροπείται με τις προσδοκίες μας – ή αλλιώς μπορούμε να δουλέψουμε πάνω στις γνωσίες μας (σκέψεις, νοερές εικόνες, πεποιθήσεις και προσδοκίες), ώστε να τις κάνουμε πιο προσαρμοστικές και ρεαλιστικές.
Αυτοεκπληρούμενες Προφητείες
Η έννοια της “αυτοεκπληρούμενης προφητείας” έχει να κάνει με προβλέψεις που είναι πιθανό να κάνουμε σε καθημερινή βάση για διάφορους τομείς της ζωής μας. Αυτές οι προβλέψεις, όμως, χαρακτηρίζονται από το ότι προκαλούν από μόνες τους (είτε άμεσα είτε έμμεσα) την επαλήθευσή τους. Με άλλα λόγια, μία αυτοεκπληρούμενη προφητεία επιφέρει η ίδια την πραγμάτωσή της – ή αλλιώς “αυτοεκπληρώνεται”.
H έννοια της αυτοεκπληρούμενης προφητείας φαίνεται να αποδίδεται στον κοινωνιολόγο Ρ. Μέρτον που έδωσε τον εξής ορισμό:
“Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία είναι, αρχικά, ένας εσφαλμένος ορισμός μιας κατάστασης που προκαλεί μια νέα συμπεριφορά, η οποία οδηγεί στο να γίνει πραγματικότητα η αρχικά εσφαλμένη σύλληψη της κατάστασης. Αυτή η απατηλή ισχύς της αυτοεκπληρούμενης προφητείας διαιωνίζει την κυριαρχία του λάθους. Γιατί έτσι ο προφήτης παραθέτει την πραγματική πορεία των γεγονότων ως απόδειξη για το ότι είχε εξαρχής δίκιο”.
Αυτοεκπληρούμενες Προφητείες και Ψυχοθεραπεία
Αυτό που εξηγεί η έννοια της αυτοεκπληρούμενης προφητείας είναι ότι μία λανθασμένη πεποίθηση, μία μη ρεαλιστική ή επιβεβαιωμένη σκέψη για εμάς/τους άλλους/ή το μέλλον μπορεί να μας ωθήσει να φερθούμε με τον ανάλογο τρόπο ώστε να την κάνουμε πραγματικότητα.
Φανταστείτε κάποιον ή ακόμα και τον ίδιο σας τον εαυτό να βρίσκεται σε καταστάσεις, όπου προδικάζει το τελικό αποτέλεσμα ή τις επιπτώσεις που έπονται. Στην περίπτωση αυτή, ο τρόπος αντίληψης και οι αρνητικές σκέψεις μας για την κατάσταση και τις επερχόμενες επιπτώσεις μπορεί να μας οδηγήσουν να συμπεριφερθούμε με τέτοιο τρόπο, ώστε τελικά να τις επιφέρουμε οι ίδιοι στον εαυτό μας.
Το πως πιστεύουμε ότι θα αντιδράσουμε ή θα αισθανθούμε, το πως θα μας κρίνουν οι άλλοι, το πόσο λαμβάνουμε διαφορετικές εξηγήσεις για το ότι μπορεί η τελική έκβαση να μην ήταν η απόλυτα επιθυμητή αποτελούν παραδείγματα αρνητικών σκέψεων ή αντίληψης μίας κατάστασης. Αυτό δε σημαίνει, ότι αλλάζοντας αυτά και μόνο θα είμαστε θέση να ελέγξουμε οτιδήποτε συμβαίνει γύρω μας, ούτε είναι αυτός ο σκοπός του συγκεκριμένου άρθρου.
Μπορούμε, όμως, να προσπαθήσουμε να αποκτήσουμε πιο ρεαλιστικό, όχι τόσο απόλυτο ή υπεργενικευμένο τρόπο σκέψης με στόχο μία περισσότερο ισορροπημένη καθημερινότητα με λιγότερες πιθανότητες “αυτοεκπληρούμενων προφητειών”.
“Όταν οι άνθρωποι θεωρούν ορισμένες καταστάσεις σαν πραγματικές, αυτές είναι πραγματικές στις επιπτώσεις τους”.
– William Issac Thomas, American Sociologist
References
Ekberg, S., Barnes, R. K., Kessler, D. S., Malpass, A., & Shaw, A. R. (2016). Managing clients’ expectations at the outset of online Cognitive Behavioural Therapy (CBT) for depression. Health expectations : an international journal of public participation in health care and health policy, 19(3), 557–569. https://doi.org/10.1111/hex.12227
Merton, R. K. (1948). The Self-Fulfilling Prophecy. The Antioch Review, 8(2), 193–210. https://doi.org/10.2307/4609267
